Trí tuệ nhân tạo giờ đây không chỉ hỗ trợ con người làm việc hiệu quả hơn, mà còn bắt đầu “nghe” và “hiểu” cả những gì ta nghĩ trong đầu. Khi công nghệ đọc suy nghĩ phát triển nhanh chóng, liệu chúng ta đang tiến gần hơn đến một tương lai thông minh – hay đánh đổi sự tự do thầm lặng vốn rất con người?
Một nghiên cứu vừa được công bố trên Nature Neuroscience khiến người ta liên tưởng đến những bộ phim khoa học viễn tưởng. Các nhà nghiên cứu tại Đại học Texas ở Austin đã phát triển thành công một AI “bộ giải mã ngôn ngữ” không xâm lấn, có khả năng đọc sóng não và diễn giải những gì con người đang nghĩ — theo thời gian thực.
Đây được xem là một trong những bước tiến quan trọng nhất trong lĩnh vực tương tác giữa con người và trí tuệ nhân tạo hiện nay. Vấn đề là: Chúng ta định làm gì với năng lực tưởng chừng siêu nhiên này?
Dưới đây là vài khả năng có thể xảy ra:
- Công nghệ này có thể mở ra cánh cửa giao tiếp bằng suy nghĩ cho những người bị mất khả năng nói hoặc liệt nặng.
- Nó có thể hỗ trợ các cuộc điều tra hình sự, giúp cơ quan chức năng hiểu rõ hơn về lời khai hoặc trạng thái tâm lý của nghi phạm.
- Và khi công nghệ này đủ trưởng thành, lọt vào tay các công ty truyền thông xã hội – hoặc chính phủ – nó hoàn toàn có thể “lắng nghe” những suy nghĩ riêng tư của chúng ta, biến khái niệm quyền riêng tư trở thành điều xa xỉ.
Nếu hai ứng dụng đầu tiên nghe có vẻ tích cực, thì điểm thứ ba mới thực sự khiến người ta lo ngại. Và điều đáng sợ hơn cả là quá trình ấy đã bắt đầu.
Meta – tập đoàn sở hữu nhiều mạng xã hội lớn – gần đây đã công bố một nghiên cứu thể hiện những tiến bộ trong việc giải mã hoạt động của não bộ, đặc biệt trong lĩnh vực nhận thức thị giác.
Nghiên cứu này sử dụng kỹ thuật từ trường não (MEG), cho phép thu được tín hiệu thần kinh với độ phân giải thời gian cao hơn nhiều so với phương pháp fMRI truyền thống. Nói cách khác, Meta đã có thể hình dung rõ ràng những gì một người đang nhìn – chỉ thông qua tín hiệu não của họ.
Bước đột phá này không chỉ giúp diễn giải chính xác các tín hiệu hình ảnh phức tạp, mà còn mở ra cánh cửa cho những hệ thống AI tinh vi hơn – có khả năng “nhìn” thấu thế giới thông qua đôi mắt của con người theo thời gian thực.
Vậy điều đó sẽ tác động thế nào đến cuộc sống của chúng ta?
1. Chúng ta đang đứng trước một ngã rẽ đạo đức: “Hack thị giác”
Một khi công nghệ nhận thức thị giác này được tích hợp vào mạng xã hội, AI sẽ có thể “nhìn thấy” những gì bạn đang chú ý, và từ đó đề xuất nội dung hoặc sản phẩm với độ chính xác gần như tuyệt đối. Điều này sẽ ảnh hưởng lớn đến hành vi tiêu dùng.
Ngay cả khi chưa có công nghệ này, các thuật toán mạng xã hội đã phần nào thao túng hành vi mua sắm của chúng ta. Một nghiên cứu từ năm 2016 cho thấy: ngay cả những bài đăng có nội dung tiêu cực hoặc trung lập, nếu có nhiều tương tác, vẫn có thể thúc đẩy doanh số tốt hơn các bài viết tích cực nhưng ít phổ biến.
Một khi AI có thể đọc được suy nghĩ, quảng cáo trên mạng xã hội sẽ càng hiệu quả hơn trong việc dẫn dắt hành vi tiêu dùng, thậm chí tạo ra các quyết định mua hàng bốc đồng. Điều này đặt ra hai vấn đề đáng lo:
- Mạng xã hội có thể đẩy mạnh các nội dung được cá nhân hóa quá mức, khiến người dùng – nhất là những người dễ tổn thương – dễ rơi vào chiếc bẫy “lối sống ảo”. Một khảo sát từ Forbes Advisor cho thấy gần một nửa số người tham gia (48%) từng bị mạng xã hội tác động đến quyết định du lịch; 44% trong số đó đã tăng ngân sách du lịch do áp lực từ bạn bè hoặc nỗi sợ bỏ lỡ. Đặc biệt, thế hệ Gen Z dễ bị ảnh hưởng nhất – với 78% từng chi tiêu vượt khả năng hoặc nợ thẻ tín dụng chỉ để theo đuổi một kỳ nghỉ trong mơ.
- Chọn “rút lui” khỏi cuộc chơi không hề đơn giản. Theo công bố của Meta, người dùng phải đồng ý thì AI mới được quyền “đọc tâm trí”. Tuy nhiên, những ai chọn từ chối có thể sẽ mất đi trải nghiệm cá nhân hóa – và cảm thấy bị bỏ rơi trong một thế giới ngày càng vận hành theo các tương tác kỹ thuật số. Khi AI biết bạn đang nhìn gì, liệu bạn có sẵn sàng đánh đổi sự riêng tư để tiếp tục tận hưởng những tiện ích được “may đo” cho riêng mình?
Hiện còn quá sớm để nói câu chuyện đạo đức sẽ đi về đâu giữa dòng chảy công nghệ. Nhưng có một điều rõ ràng: chúng ta cần rèn luyện bản lĩnh cá nhân, và cùng nhau xây dựng một khung pháp lý mới cho không gian mạng.
2. Giám sát bằng AI có thể làm thay đổi cách con người tư duy
Con người có xu hướng thay đổi hành vi khi biết mình đang bị theo dõi. Một nghiên cứu năm 2016 cho thấy số lượt tìm kiếm các từ khóa liên quan đến khủng bố trên Wikipedia đã giảm đáng kể sau tiết lộ của Edward Snowden về chương trình giám sát của NSA.
Điều này không xuất phát từ nỗi sợ bị truy tố, mà từ một dạng “tự kiểm duyệt” – thể hiện sự thay đổi sâu sắc trong hành vi do nhận thức về việc bị quan sát. Sự dè chừng này bắt nguồn từ một thực tế đơn giản: chúng ta không rõ ranh giới nằm ở đâu, nhưng lại sợ hậu quả nếu vượt quá giới hạn đó.
Nếu trí tuệ nhân tạo có thể đọc được suy nghĩ, cảm giác bị theo dõi sẽ còn dữ dội hơn. Khi biết rằng những ý nghĩ sâu kín nhất có thể bị tiếp cận, con người sẽ bắt đầu thay đổi cách hành xử – và cả cách suy nghĩ. Điều này có thể làm biến đổi nền tảng tự do cá nhân và quyền được thể hiện bản thân.
Kết luận
Chúng ta đang sống ở một thời điểm đặc biệt, khi mối quan hệ giữa con người và công nghệ chạm đến những giới hạn mới chưa từng có. Trí tuệ nhân tạo có khả năng “đọc suy nghĩ” không chỉ là một bước tiến về công nghệ, mà còn là một câu hỏi đầy thách thức về cốt lõi của tư duy và quyền riêng tư.
Điều quan trọng là mỗi người cần được trang bị đầy đủ kiến thức, hiểu rõ những thay đổi đang diễn ra, và cùng nhau góp tiếng nói để định hình những quy định phù hợp. Khi AI ngày càng lấn sâu vào cuộc sống, chúng ta phải giữ vững vị trí trung tâm – để đảm bảo rằng công nghệ phục vụ con người, chứ không khiến con người trở thành nạn nhân của chính những sáng tạo mình tạo ra.
Xem thêm những bài viết khác dưới đây:
