Thay đổi hành vi không phải là điều dễ dàng, nhưng với động lực phù hợp, mọi thứ đều có thể trở nên khả thi. Trong bài viết này, chúng ta sẽ khám phá những cách hiệu quả để khơi dậy và duy trì động lực, giúp bạn hoặc người khác vượt qua rào cản và tiến tới những thói quen tích cực hơn. Hãy cùng tìm hiểu nhé!
Trong bài TED Talk nổi tiếng “How to Motivate Yourself to Change Your Behavior” (Làm thế nào để tạo động lực thay đổi hành vi của bạn), nhà thần kinh học Tali Sharot đã mang đến một góc nhìn khoa học về vấn đề này.
Bài viết này không chỉ cung cấp những hiểu biết sâu sắc về tâm lý con người mà còn đưa ra 3 chiến lược thực tiễn để thúc đẩy thay đổi hành vi một cách bền vững. Tali Sharot, một chuyên gia về thần kinh học hành vi, đã chỉ ra rằng các phương pháp truyền thống như sử dụng nỗi sợ hãi (ví dụ: cảnh báo về tác hại của thuốc lá) thường không hiệu quả. Thay vào đó, bà đề xuất tập trung vào các yếu tố tích cực để tạo động lực.
Hiểu về tâm lý con người: Khi nỗi sợ không phải là động lực hiệu quả
Nỗi sợ gây phản ứng ngược
Tali Sharot mở đầu bài nói bằng một thực tế đáng suy ngẫm: nhiều chiến dịch y tế công cộng, như khuyến khích bỏ thuốc lá, thường sử dụng nỗi sợ hãi để thúc đẩy hành vi. Bà lấy ví dụ về hình ảnh lá phổi đen ngòm trên bao thuốc lá, kèm theo số liệu tử vong đáng sợ.
Tuy nhiên, Sharot khẳng định: “Nỗi sợ có thể khiến chúng ta chú ý, nhưng nó không thúc đẩy hành động tích cực.” Trong một nghiên cứu ở Anh mà bà đề cập, các nhà khoa học đã gửi thông điệp cảnh báo về tác hại của thuốc lá đến một nhóm người hút thuốc. Kết quả cho thấy phần lớn họ phớt lờ thông điệp, vì họ nghĩ: “Điều này sẽ không xảy ra với tôi.”
Hiệu ứng lạc quan sai lệch (Optimism Bias)
Hiện tượng này được Sharot gọi là “hiệu ứng lạc quan sai lệch” (optimism bias). Bà giải thích: “Bộ não của chúng ta được lập trình để tìm kiếm niềm vui và tránh đau khổ, vì vậy thông tin tiêu cực thường không đủ sức mạnh để thay đổi hành vi lâu dài”. Khi đối mặt với nỗi sợ, con người có xu hướng tự bảo vệ bằng cách phủ nhận vấn đề. Ví dụ, một người hút thuốc có thể tự nhủ: “Tôi sẽ không bị ung thư phổi,” và tiếp tục hút thuốc.
Để làm rõ hơn, hãy nhìn vào một nghiên cứu thực tế: Theo báo cáo của Đại học Cambridge năm 2021, trong đại dịch COVID-19, những người nhận thông điệp tích cực như “Tiêm vắc-xin giúp bạn bảo vệ gia đình và sớm trở lại cuộc sống bình thường” có tỷ lệ tuân thủ cao hơn 30% so với những người nhận thông điệp tiêu cực như “Không tiêm vắc-xin sẽ dẫn đến nguy cơ tử vong” (Cambridge University Press, 2021). Điều này củng cố quan điểm của Sharot rằng động lực tích cực mới là chìa khóa để thay đổi hành vi.
3 Chiến lược hiệu quả để tạo động lực thay đổi hành vi
Dựa trên các nghiên cứu thần kinh học và tâm lý học hành vi, Tali Sharot đề xuất 3 chiến lược chính để thúc đẩy thay đổi hành vi một cách bền vững. Những chiến lược này không chỉ áp dụng cho cá nhân mà còn có thể được sử dụng trong giáo dục, kinh doanh, và chính sách xã hội.
1. Sử Dụng Động Lực Xã Hội (Social Incentives)
Sharot nhấn mạnh rằng con người là “những sinh vật mang tính xã hội” (social beings). Chúng ta có xu hướng bị ảnh hưởng bởi hành vi của người khác, đặc biệt là những người xung quanh. Bà trích dẫn: “Chúng ta thường quan tâm đến những gì người khác đang làm”. Khi biết rằng nhiều người đang thực hiện một hành vi tích cực, chúng ta sẽ có động lực để làm theo.
Sharot đưa ra hai ví dụ cụ thể để minh họa. Đầu tiên là về tiết kiệm điện ở Anh. Các nhà khoa học đã gửi thông điệp đến các hộ gia đình, chia thành hai nhóm.
Nhóm thứ nhất nhận thông điệp: “Tiết kiệm điện là điều tốt, bạn nên làm.” Nhóm thứ hai được thông báo: “Hầu hết hàng xóm của bạn đã tiết kiệm điện, họ giảm được 10% hóa đơn mỗi tháng.” Kết quả cho thấy nhóm thứ hai có tỷ lệ tiết kiệm điện cao hơn đáng kể, vì họ cảm thấy áp lực xã hội và muốn “bắt kịp” hành vi của những người xung quanh.
Ví dụ thứ hai là về chiến dịch bỏ phiếu ở Mỹ. Các nhà nghiên cứu đã gửi thư đến cử tri, thông báo rằng “Hàng xóm của bạn đã đi bầu.” Kết quả cho thấy tỷ lệ tham gia bầu cử tăng 8%, so với nhóm chỉ nhận thông điệp chung chung như “Hãy đi bầu vì đó là trách nhiệm của bạn.”
Chiến lược này cũng được áp dụng trong ngành khách sạn. Theo nghiên cứu của Đại học Cornell năm 2019, các khách sạn sử dụng thông điệp: “80% khách hàng tại khách sạn này đã tái sử dụng khăn tắm để bảo vệ môi trường,” đã tăng tỷ lệ tái sử dụng khăn tắm lên 26%, so với thông điệp chung chung (Cornell Hospitality Quarterly, 2019). Điều này cho thấy sức mạnh của động lực xã hội trong việc thúc đẩy hành vi tích cực.
- Trong công việc: Nếu bạn muốn khuyến khích nhân viên tham gia một chương trình đào tạo, hãy thử thông điệp: “90% đồng nghiệp của bạn đã tham gia và đánh giá cao chương trình này.” Điều này sẽ tạo cảm giác “FOMO” (fear of missing out – sợ bị bỏ lỡ) và thúc đẩy họ hành động. Các thương hiệu cũng có thể sử dụng thông điệp như: “Hàng nghìn khách hàng đã chọn sản phẩm này, còn bạn thì sao?” để tăng doanh số.
2. Cung cấp phần thưởng ngay lập tức (Immediate Rewards)
Sharot chỉ ra rằng bộ não con người phản ứng mạnh mẽ hơn với những phần thưởng tức thì, thay vì những lợi ích xa vời trong tương lai. Bà trích dẫn: “Phần thưởng tức thời luôn hiệu quả hơn những điều đến sau”. Lý do là vì hệ thống dopamine trong não – chất dẫn truyền thần kinh liên quan đến niềm vui và động lực – được kích hoạt mạnh mẽ hơn khi chúng ta nhận được phần thưởng ngay lập tức.
Sharot đưa ra hai ví dụ minh họa. Đầu tiên là về tập thể dục. Thay vì nói “Tập thể dục giúp bạn khỏe mạnh trong 10 năm tới,” hãy nhấn mạnh lợi ích tức thì: “Bạn sẽ cảm thấy sảng khoái, tràn đầy năng lượng ngay sau buổi tập.” Trong một nghiên cứu, những người được nhấn mạnh về cảm giác vui vẻ sau khi tập thể dục có xu hướng duy trì thói quen này lâu dài hơn 40% so với nhóm chỉ nhận thông điệp về lợi ích dài hạn.
Ví dụ thứ hai là về chương trình giảm cân ở Anh. Người tham gia được thưởng tiền mặt ngay lập tức nếu đạt mục tiêu giảm cân hàng tuần. Kết quả cho thấy nhóm nhận phần thưởng tức thì giảm cân hiệu quả hơn 50% so với nhóm chỉ được hứa hẹn phần thưởng sau 6 tháng.
Chiến lược này được áp dụng trong các ứng dụng sức khỏe. Ví dụ, ứng dụng Fitbit gửi thông báo chúc mừng ngay khi người dùng đạt mục tiêu hàng ngày: “Chúc mừng bạn đã đi được 10.000 bước!” Theo nghiên cứu của Đại học Stanford năm 2022, những thông báo này tăng mức độ hoạt động thể chất của người dùng lên 15% (Stanford Medicine, 2022).
3. Theo Dõi Tiến Trình (Progress Monitoring)
Sharot nhấn mạnh rằng việc theo dõi tiến trình là một công cụ mạnh mẽ để duy trì động lực. Bà trích dẫn: “Theo dõi tiến độ có thể giúp mọi người đạt được mục tiêu của mình.” Khi chúng ta nhìn thấy mình đang tiến bộ, dù chỉ là những bước nhỏ, cảm giác thành tựu sẽ thúc đẩy chúng ta tiếp tục cố gắng.
Sharot cũng lưu ý rằng cách nhấn mạnh tiến trình đã đạt được (highlighting the progress) hiệu quả hơn việc nhìn vào khoảng trống còn lại (highlighting the gap). Ví dụ, nói “Bạn đã hoàn thành 80% mục tiêu” sẽ tạo động lực hơn “Bạn còn 20% nữa để đạt mục tiêu”.
Chiến lược này được áp dụng trong giáo dục. Ứng dụng Duolingo sử dụng hệ thống “streak” (chuỗi ngày học liên tiếp) để khuyến khích người dùng duy trì thói quen học. Khi người dùng thấy mình đã học liên tục 10 ngày, họ không muốn phá vỡ chuỗi thành tích. Theo báo cáo của Duolingo năm 2023, 70% người dùng cho biết tính năng này là yếu tố chính giúp họ duy trì việc học (Duolingo Annual Report, 2023).
Nếu bạn đang giảm cân, hãy sử dụng ứng dụng để theo dõi cân nặng và nhấn mạnh tiến trình: “Bạn đã giảm được 5kg, chỉ còn 2kg nữa!” Điều này sẽ tạo động lực hơn là việc tập trung vào khoảng cách còn lại.
Tạo động lực bằng tư duy tích cực
Tali Sharot kết thúc bài nói bằng thông điệp mạnh mẽ: Thay vì sử dụng nỗi sợ hãi, hãy tập trung vào các yếu tố tích cực để thúc đẩy thay đổi hành vi. Bà nhấn mạnh 3 chiến lược: động lực xã hội, phần thưởng ngay lập tức, và theo dõi tiến trình.
Sharot cũng đưa ra ví dụ minh họa về chính sách công: để khuyến khích tiêm vắc-xin, thay vì nói “Không tiêm sẽ nguy hiểm,” hãy nói “Hầu hết mọi người đã tiêm, bạn sẽ cảm thấy an tâm ngay sau khi tiêm, và chúng ta đang tiến gần hơn đến việc chấm dứt đại dịch.”
Nếu bạn đang tìm cách thay đổi thói quen, xây dựng động lực cho bản thân hoặc đội nhóm, 3 chiến lược từ Tali Sharot sẽ là kim chỉ nam hữu ích: sử dụng động lực xã hội, cung cấp phần thưởng ngay lập tức, và theo dõi tiến trình. Hãy thử áp dụng và cảm nhận sự khác biệt – bởi vì, như Sharot đã nói, “Tích cực luôn mạnh mẽ hơn tiêu cực trong việc thúc đẩy hành động.”
Xem thêm những bài viết khác dưới đây:
