Trong nhịp sống ồn ào của Sài Gòn, nơi ánh sáng điện tử ngập tràn khắp các con phố, vẫn còn một xóm nhỏ giữ nguyên nhịp điệu riêng của mình. Đó là Phú Bình, xóm lồng đèn truyền thống nằm trên con đường Lạc Long Quân, nơi ánh sáng không đến từ pin hay mạch điện, mà từ tre, giấy kiếng và bàn tay cần mẫn của những nghệ nhân.
Hơn nửa thế kỷ gìn giữ một nghề
Làng nghề hình thành từ những năm 1950, khi những người thợ Nam Định vào Nam lập nghiệp và mang theo bí quyết làm đèn giấy bóng kính. Trải qua nhiều thập kỷ, nơi đây từng có thời kỳ rực rỡ vào thập niên 80 và 90, khi gần một trăm hộ làm nghề, mỗi năm cho ra đời hàng chục nghìn chiếc đèn với đủ hình dáng quen thuộc như ông sao, cá chép, thiên nga, rồng phượng. Trung thu khi ấy, ánh sáng của những chiếc đèn thủ công đã phủ đầy con phố, trở thành ký ức không thể quên của bao thế hệ.
Thách thức từ sự hiện đại
Đầu thế kỷ 21, thị trường bắt đầu ngập tràn đèn điện tử sản xuất công nghiệp. Rẻ hơn, tiện lợi hơn, nhiều mẫu mã bắt mắt hơn, những sản phẩm mới đã khiến đèn truyền thống dần lép vế. Phần lớn hộ dân buộc phải bỏ nghề hoặc chuyển hướng làm việc khác. Chỉ còn hơn chục gia đình trong xóm Phú Bình tiếp tục bám nghề, trong đó có những nghệ nhân kiên định với giá trị xưa cũ.
Người thợ và ngọn lửa nghề
Ông Nguyễn Trọng Bình là một trong những gương mặt tiêu biểu. Sinh ra trong gia đình ba đời làm lồng đèn, ông sớm quen với mùi tre, mùi giấy và keo dán. Có thời điểm, ông từng bỏ nghề suốt tám năm vì không tiêu thụ được sản phẩm. Nhưng rồi, tình yêu nghề khiến ông quay lại, miệt mài chẻ từng nan tre, dựng từng khung đèn. Với ông, giá trị lớn nhất không nằm ở lợi nhuận mà ở niềm hạnh phúc khi thấy trẻ nhỏ cầm chiếc đèn lung linh trong tay.
Cũng như ông Bình, nhiều nghệ nhân khác như ông Nguyễn Đình Chiến hay ông Nguyễn Trọng Thành đều giữ nghề bằng sự kiên nhẫn và tự trọng nghề nghiệp. Họ cho rằng, nếu làm đèn điện tử thì sẽ đánh mất linh hồn của di sản, và điều khiến họ bám trụ chính là niềm tin rằng người Việt, rồi sẽ trở về với giá trị truyền thống.
Sáng tạo và phục dựng
Không chỉ giữ lại những mẫu quen thuộc như ông sao, cá chép, con thỏ, nhiều nghệ nhân còn phục dựng những mẫu đèn cổ từng thất truyền. Ông Bình cùng đồng nghiệp mỗi năm phục chế vài mẫu, đến nay đã hồi sinh được hơn mười loại, trong đó có những dáng đèn từng gắn liền với ký ức xưa.
Song song với các nghệ nhân lớn tuổi, những người trẻ cũng tìm cách thổi hơi thở mới vào nghề. Nhóm “Khởi đăng tác khí” đã tham gia phục dựng các mẫu đèn cổ, thử nghiệm dùng chất liệu như giấy dó, tre già, hợp tác với nhà thiết kế để đưa họa tiết cổ điển lên những chiếc đèn hiện đại. Họ còn mở workshop, biến đèn lồng thành sản phẩm văn hóa và trải nghiệm sáng tạo, chứ không chỉ là món đồ chơi mùa Trung thu.
Mỗi độ rằm tháng Tám, xóm Phú Bình lại rực sáng. Tiếng kéo cưa tre, tiếng trẻ con cười vang khi chọn đèn, mùi hồ dán thoảng trong không khí khiến ai ngang qua cũng có cảm giác Trung thu đã thật sự về. Có gia đình mỗi năm đều trở lại mua đèn cho con, bởi họ muốn truyền lại ký ức xưa, để thế hệ trẻ biết rằng cha mẹ mình đã từng có một tuổi thơ gắn bó với ánh sáng giản dị ấy.
Niềm tin từ thế hệ trẻ
Nếu Phú Bình là ký ức, thì nhóm “Khởi đăng tác khí” (tạm dịch: “thắp đèn, phấn chấn tinh thần”) là lời hứa của tương lai. Ra đời năm 2022, do 2 bạn trẻ Kim Thủy – Hoàng Sơn sáng lập, “Khởi đăng tác khí” mang theo sứ mệnh đầy cảm hứng: phục dựng những chiếc lồng đèn cổ truyền gần trăm năm tuổi như Lồng đèn Ngư Long, Tiến sĩ giấy, Vọng Nguyệt…
Từ những phôi tre, giấy dó, giấy bóng kính và những bản vẽ cổ, họ phục chế hoàn toàn bằng tay, dành hàng chục giờ tỉ mẩn và công phu để tạo ra món đồ đẹp và khơi dậy một tinh thần truyền thống đang dần bị lãng quên.
Với cái tên đầy ý nghĩa – “Khởi đăng tác khí” – nhóm bạn trẻ làm đèn và tổ chức các workshop truyền nghề, cộng tác với họa sĩ, nhà thiết kế để ứng dụng họa tiết cổ vào thiết kế đương đại. Họ mong muốn đưa lồng đèn trở thành cầu nối văn hóa dành cho trẻ em mùa Trung thu và là biểu tượng sống động trong ngành du lịch văn hóa Việt Nam.
Niềm tin vào sự tiếp nối
Các nghệ nhân không ép con cháu phải nối nghiệp, nhưng họ tin rằng khi trưởng thành, thế hệ sau sẽ hiểu và tự tìm cách gìn giữ. Nhiều người mơ về một tương lai, nơi xóm lồng đèn không chỉ là chỗ bán đèn mỗi mùa Trung thu, mà còn là điểm đến văn hóa, nơi khách thành phố và du khách có thể trải nghiệm làm đèn, để hiểu rằng mỗi ánh sáng ấy được tạo ra bằng cả tấm lòng.
Trong sự hối hả của phố thị, Phú Bình vẫn âm thầm giữ lại ánh sáng truyền thống. Và khi đêm Trung thu lên đèn, ánh sáng dịu dàng từ những chiếc đèn giấy không chỉ làm sáng một con phố nhỏ, mà còn thắp lại ký ức, thắp lại niềm tin rằng hồn cốt văn hóa Việt vẫn đang được giữ gìn qua từng mùa trăng.
