Cổ phục Việt Nam là một phần quan trọng của di sản văn hóa dân tộc, phản ánh lịch sử, thẩm mỹ và triết lý sống của người Việt qua các thời kỳ. Trong số các loại cổ phục, áo dài giao lĩnh và viên lĩnh nổi bật như những biểu tượng trang phục truyền thống, từng được sử dụng rộng rãi từ thời Lý, Trần, Lê, đến thời Nguyễn.
Nguồn gốc và bối cảnh lịch sử
Áo giao lĩnh và viên lĩnh thuộc nhóm áo trực lĩnh (cổ thẳng), một phong cách phổ biến trong văn hóa Đông Á, không chỉ ở Việt Nam mà còn ở Trung Quốc, Nhật Bản, và Hàn Quốc.
Áo giao lĩnh xuất hiện ở Việt Nam tương đối sớm, có lẽ vào khoảng thời Đông Hán, sau khi Mã Viện đánh bại cuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng. Phần Uy Vũ miếu, sách An Nam chí lược của Lê Tắc đời Trần có đoạn: “Tô Đông Pha chép rằng: Nhà Hán có hai ông Phục Ba đối với dân Lĩnh Nam đều có công đức. Ông Phục Ba trước là Bì Li Lộ Hầu, ông Phục Ba sau là Tân Tức Mã Hầu… nếu không phải Tân Tức (hầu) chịu khó đánh dẹp thì dân chín quận vẫn khoác áo bên trái đến bây giờ.”
Qua đó, có thể hiểu rằng, trước thời Bắc thuộc lần thứ nhất, dân Việt vẫn mặc áo khoác về bên trái chứ không khoác về bên phải như áo giao lĩnh. Trải qua thời Bắc thuộc, chúng ta đã tiếp thu một phần phong tục ăn mặc của người Trung Quốc. Đến thời Lê Trung Hưng, áo giao lĩnh tồn tại ở vị trí độc tôn, vừa là trang phục thường ngày vừa là dạng thức lễ phục cao quý.
Tại Việt Nam, áo giao lĩnh được ghi nhận rõ ràng từ thời Lý (thế kỷ 11), theo ghi chép của Chu Khứ Phi trong Lĩnh ngoại đại đáp (1178). Ông mô tả người Việt thời Lý rằng: “Người nước ấy áo thâm, răng đen, búi tóc chuy kế, đi đất, sang hèn đều như vậy. Vua ngày thường cũng vậy, song cài trâm vàng, trên mặc áo sam vàng, dưới mặc thường tía. Những người còn lại, ngày thường trên thì vận áo sam đen cổ tròn bó sát, bốn vạt như áo bối tử, gọi là áo tứ điên; dưới thì vận thường đen.”
Đây có thể là tiền thân của áo viên lĩnh sau này. Áo giao lĩnh, với cổ chéo, cũng xuất hiện trong cùng thời kỳ, đặc biệt trong các dịp lễ trọng và đời sống thường nhật.
Cả hai loại áo dài giao lĩnh và viên lĩnh này được sử dụng rộng rãi từ thời Lý, Trần, đến thời Lê Trung Hưng (thế kỷ 16-18). Đến thời Nguyễn (thế kỷ 19), áo giao lĩnh dần bị thay thế bởi áo ngũ thân cổ đứng (lập lĩnh), nhưng vẫn được giữ lại trong các nghi lễ tế tự với vai trò áo thụng hoặc bổ phục. Áo viên lĩnh, nhờ tính trang trọng, tiếp tục được sử dụng trong triều đình, đặc biệt là triều phục của quan lại.
Thiết kế và đặc điểm của áo Giao Lĩnh
Áo giao lĩnh, hay giao lãnh (Hán tự: 交領), có thiết kế đặc trưng 6 thân với phần cổ áo giao nhau, vạt bên trái kéo chéo qua ngực và buộc vào dưới nách bên phải, tạo thành kiểu cổ chéo (giao lĩnh youren). Đây là phong cách cổ điển của Đông Á, được người Việt tiếp nhận và biến đổi để phù hợp với khí hậu nhiệt đới và văn hóa bản địa.
- Cấu trúc: Áo giao lĩnh thường được may từ 4 hoặc 6 tấm vải, tạo thân áo rộng, xẻ tà hai bên hông để tiện di chuyển. Có hai dạng chính: vạt dài (dài quá đầu gối, cả nam và nữ đều mặc) và vạt ngắn (dài không quá thân trên, thường dành cho nữ, kết hợp với váy quây). Ống tay áo có thể là tay thụng (rộng loe) hoặc tay chẽn (bó sát).
- Phối đồ: Áo giao lĩnh thường được mặc bên ngoài yếm lót (đối với nữ) hoặc áo lót mỏng (đối với nam), kết hợp với váy quây (thường) hoặc khố (đối với nam thời kỳ trước). Một chiếc thắt lưng lụa được buộc quanh eo, buông thả hai đầu, tạo điểm nhấn thanh thoát.
- Chất liệu: Tùy theo mùa, áo giao lĩnh được may từ vải sa, the (mùa hè) hoặc gấm, đoạn (mùa đông). Màu sắc phổ biến là xanh, đen, nâu (dành cho thường dân), trong khi tầng lớp quý tộc dùng màu sắc rực rỡ hơn như đỏ, vàng, với hoa văn thêu tinh xảo.
Thời Lê Trung Hưng, áo giao lĩnh có cổ cong võng, khác với áo giao lĩnh thời Minh (Trung Quốc) vốn có cổ thẳng và kín hơn. Váy đi kèm thời Lê thường không có nếp gấp, giúp nhận diện phong cách Việt Nam.
Thiết kế và đặc điểm của áo Viên Lĩnh
Áo viên lĩnh (Hán tự: 圓領), hay còn gọi là áo cổ kiềng, đoàn lĩnh, có cổ tròn, gài cúc bên vai phải, tạo cảm giác kín đáo và trang trọng hơn so với áo giao lĩnh.
- Cấu trúc: Áo viên lĩnh cũng có dạng vạt dài và vạt ngắn, với ống tay thụng hoặc tay chẽn. Thời Lý, áo cổ tròn bốn vạt (tứ điên) được ghi nhận, nhưng đến thời Lê, thiết kế này được giản lược, thường chỉ còn hai vạt chính.
- Phối đồ: Áo viên lĩnh thường được mặc phủ bên ngoài váy quây (thường) hoặc quần (thời Nguyễn). Phụ nữ thường mặc yếm bên trong, kết hợp với thắt lưng lụa để tạo dáng.
- Chất liệu và màu sắc: Áo viên lĩnh được may từ vải sa, the, gấm, hoặc đoạn, với màu sắc đa dạng tùy theo tầng lớp xã hội. Quan lại từ Lục phẩm trở lên thời Nguyễn dùng áo viên lĩnh làm triều phục, với bổ tử (hình vuông thêu biểu tượng cấp bậc) đính trước ngực và sau lưng.
Ý nghĩa văn hóa
Áo giao lĩnh và viên lĩnh không chỉ là trang phục mà còn mang ý nghĩa văn hóa sâu sắc.
Thiết kế cổ chéo của áo giao lĩnh thể hiện sự giao thoa, hòa hợp, phản ánh triết lý âm dương trong văn hóa Đông Á. Vạt áo bên trái (dương) đè lên vạt phải (âm) tượng trưng cho sự che chở, bảo bọc.
Đặc biệt, phong tục “giao lĩnh hữu nhậm” (vạt trái đè phải) là cách người Việt phân biệt với phong tục “tả nhậm” (vạt phải đè trái) của các dân tộc phương Bắc thời Bắc thuộc, khẳng định bản sắc văn hóa riêng. Điều này không chỉ thể hiện sự tiếp thu văn hóa Hán mà còn cho thấy sự sáng tạo và ý thức giữ gìn bản sắc của người Việt trong bối cảnh bị đô hộ.
Áo viên lĩnh, với cổ tròn, thường được liên hệ với hình ảnh trọn vẹn, hoàn hảo trong văn hóa Á Đông, dù ý nghĩa này mang tính suy luận nhiều hơn là ghi chép lịch sử. Cổ tròn của áo viên lĩnh còn thể hiện sự trang trọng, phù hợp với các nghi lễ và triều phục, phản ánh tư duy thẩm mỹ của tầng lớp quý tộc về sự cân đối và hài hòa.
Cả hai loại áo đều được phối với váy quây hoặc quần, thể hiện sự kín đáo, thanh lịch, nhưng vẫn đảm bảo sự thoải mái trong lao động và sinh hoạt – một đặc điểm phù hợp với khí hậu nhiệt đới và lối sống nông nghiệp của người Việt.
Ảnh hưởng của bối cảnh xã hội
1. Ảnh hưởng của khí hậu và lối sống nông nghiệp
Khí hậu nhiệt đới gió mùa của Việt Nam, với độ ẩm cao và nhiệt độ nóng ẩm, đã ảnh hưởng lớn đến thiết kế của áo giao lĩnh và viên lĩnh. Thân áo rộng, xẻ tà, và chất liệu thoáng mát như vải sa, the giúp người mặc dễ dàng di chuyển và làm việc trong môi trường nông nghiệp.
Áo giao lĩnh, với cổ chéo và vạt dài, không chỉ tiện lợi trong lao động mà còn phù hợp với các hoạt động lễ hội, tế tự, nơi người Việt thường ngồi bệt hoặc quỳ. Áo viên lĩnh, dù trang trọng hơn, vẫn giữ được sự thoải mái nhờ thiết kế rộng rãi, phù hợp với các nghi lễ ngoài trời trong điều kiện thời tiết nóng.
2. Sự phân hóa tầng lớp xã hội
Áo giao lĩnh và viên lĩnh không chỉ khác nhau về thiết kế mà còn phản ánh sự phân hóa tầng lớp xã hội.
Trong dân gian, áo giao lĩnh được người nông dân, thợ thủ công, và thương nhân sử dụng rộng rãi, với màu sắc trầm (đen, nâu, xanh thẫm) và chất liệu đơn giản như vải thô, vải sa. Ngược lại, tầng lớp quý tộc và quan lại thường chọn áo giao lĩnh với màu sắc rực rỡ (đỏ, vàng), chất liệu cao cấp như gấm, đoạn, và hoa văn thêu tinh xảo, thể hiện địa vị xã hội.
Áo viên lĩnh, với tính trang trọng, chủ yếu được tầng lớp quan lại và quý tộc sử dụng, đặc biệt từ thời Lý đến Nguyễn. Thời Nguyễn, áo viên lĩnh trở thành triều phục chính thức của quan lại từ Lục phẩm trở lên, với bổ tử thêu hình chim hạc, rùa, hoặc hoa văn biểu tượng cấp bậc.
Sự phân hóa này không chỉ thể hiện qua chất liệu và màu sắc mà còn qua cách phối đồ: quan lại thường mặc áo viên lĩnh với quần dài và mũ cánh chuồn, trong khi dân chúng phối áo giao lĩnh với váy quây hoặc khố, tạo nên sự khác biệt rõ rệt giữa các tầng lớp.
3. Sự ảnh hưởng của văn hóa Hán và bản sắc Việt
Áo giao lĩnh và viên lĩnh là sản phẩm của sự giao thoa văn hóa Hán, nhưng người Việt đã sáng tạo để giữ gìn bản sắc riêng.
Áo giao lĩnh, dù có nguồn gốc từ thời Hán, đã được điều chỉnh với thân áo rộng hơn, cổ cong võng (thời Lê), và váy quây không nếp gấp, khác với phong cách Trung Quốc và Triều Tiên.
Phong tục “giao lĩnh hữu nhậm” là một minh chứng cho ý thức bảo vệ bản sắc của người Việt, khi họ cố tình làm ngược lại phong tục “hữu nhậm” của các dân tộc phương Bắc thời Bắc thuộc, khẳng định sự độc lập văn hóa trong bối cảnh bị đô hộ.
Áo viên lĩnh, dù chịu ảnh hưởng từ triều phục nhà Tống và Minh, cũng được người Việt biến đổi để phù hợp với thẩm mỹ bản địa.
Ví dụ, áo viên lĩnh thời Lý có bốn vạt (tứ điên), một thiết kế không phổ biến ở Trung Quốc, cho thấy sự sáng tạo của người Việt trong việc kết hợp phong cách Hán với lối sống và tư duy thẩm mỹ riêng. Đến thời Nguyễn, áo viên lĩnh được chuẩn hóa thành triều phục, nhưng vẫn giữ các chi tiết đặc trưng như bổ tử thêu hình chim hạc, mang đậm dấu ấn văn hóa Việt.
Kết Luận
Áo dài giao lĩnh và viên lĩnh là những di sản quý giá của cổ phục Việt Nam, thể hiện sự tinh tế trong thiết kế và bản sắc văn hóa dân tộc. Từ những tấm vải đơn sơ, người xưa đã tạo nên những bộ trang phục vừa thực dụng vừa mang ý nghĩa sâu sắc, kết nối con người với gia đình, xã hội, và thiên nhiên.
Dù không còn phổ biến trong đời sống hiện đại, áo giao lĩnh và viên lĩnh vẫn là nguồn cảm hứng để thế hệ hôm nay khám phá và gìn giữ giá trị truyền thống. Việc phục dựng và lan tỏa vẻ đẹp của cổ phục này là cách tôn vinh lịch sử và nhắc nhở về cội nguồn văn hóa Việt Nam.
Xem thêm những bài viết khác dưới đây:
